باسمه تعالی
اصول و موازین اخلاق پژوهش
(بر گرفته از منشور و موازین اخلاق پژوهش مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری)
قالَ رَسُول الله، صَلّی الله علیه و آله: انی بُعِثتُ لاتَمَّمَ مَکارِمَ الأخلاقِ.
مجمع البیان، تفسیر آیه ی 4 سوره‌ی «قلم».
من برای تکمیل مکارم اخلاقی فرستاده شده‌ام. پیامبر اکرم (ص)
مقدمه
به منظور حفظ منزلت، سلامت و امنیت، حریم خصوصی آزمودنی‌ها، رعایت حقوق مادی و معنوی پژوهشگران و پژوهیدگان، ارج نهادن به اصول اخلاق علمی و آزادی‌های علمی پژوهشگران، جلوگیری از تضعیف اعتبار ملی و بین‌المللی، اطمینان به پژوهش و پژوهشگران، ترویج رفتارهای مطلوب پژوهشی، و نیز بهمنظور انجام پژوهش‌هایی با اعتبار بیشتر، مجله پژوهشنامه مبانی تعلیم و تربیت با تعهد به اصول و موازین ِاخلاق ِپژوهش، مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، رعایت قواعد اخلاقی ذیل را توسط سردبیر، نویسندگان و داوران مبنای فعالیت های خود قرار داده است.
1- پژوهشگران موظف‌اند در تمام مراحل انجام پژوهش، یافته‌های پژوهش و روش‌های به کار گرفته شده برای گردآوری و تحلیل آنها را به نحو روشن و شفاف، ساده، معنی‌دار و قابل استفادهی دیگران تدوین کنند و انتشار دهند.
2- پژوهشگران باید به هنگام نگارش (گزارش) پژوهش توجه داشته باشد که:
· نگارش پژوهش به گونه‌ای نباشد که کسی یا گروهی محتمل آسیب یا ضرری شود و از میدان بیرون رود.
· جنسیت، سن، نژاد، مذهب یا تمایلات سیاسی بر نحوه ی نگارش تأثیر نداشته باشد.
· نحوه ی گزارش نتایج پژوهش، ضامن حقوق مادی و معنوی تمامی افراد دستاندرکار پژوهش باشد.
· در گزارش پژوهش، مرز بین دستآوردهای علمی پژوهشگر و یافته‌های اخذ شده از کار دیگران، روشن، شفاف و بدون ابهام باشد.
· در گزارش پژوهش، تمام قوانین، سیاست‌ها و مقررات مربوط به پژوهش ِمورد نظر، رعایت شود.
· گزارش پژوهش، حاوی نگرش، پردازش، استدلال، استنتاج، و دستآورد یا اندیشه‌ای نو باشد و از بازنویسی گفته‌های دیگران، بازی با الفاظ، زیاده‌نویسی، کلی‌‌گویی، جزم اندیشی و مصرف‌گرایی پرهیز شود.
· میراث معرفتی برجای مانده از پیشینیان به رسمیت شناخته شود.
· گزارش از هرگونه تعصّب، حسادت، کینه و خشم، غرض‌ورزی عاطفی، توهین و جسارت، تحقیر و استخفاف دیگران، حرمت‌شکنی، بزرگنمایی خود و موضوع، انفعال در نگره‌ها و باورها به دلیل دگرباوری، فریب، آزار و اذیت، بهره‌برداری ناپسند از واژه‌ها و افراد به دور باشد.
3- پرهیز از سرقت علمی؛ شامل اقتباس نزدیکِ افکار و الفاظ نویسنده ی دیگر، تناظر یک به یک در بیان اندیشه‌ها و شباهت‌های ساختاری در نوشتار یا انتساب ایده‌ها، فرآیندها، نتیجه ها یا کلمه‌های دیگران به خود، بدون ارجاع مناسب است.
4- ترجمه ی کل یا بخشی از آثار دیگران بدون کسب اجازه از مبادی ذی‌ربط، و معرفی آن به عنوان یک پژوهش اصیل علمی، از مصادیق سرقت علمی است.
5-پرهیز از اجاره ی علمی؛ منظور از اجاره‌ی علمی این است که شخصی به جای آنکه خود به انجام پژوهش بپردازد، افرادی را برای این منظور به کار گیرد و خودش در فعالیت پژوهشی چندان تلاش نکند، سپس، بعد از تحویل کار، با دخل و تصرف اندکی در پژوهش صورت گرفته، آن را به نام خود منتشر می‌سازد.
6- ارجاع و استناد به منابع مورد استفاده؛ پژوهشگران موظف‌اند در صورت استفاده ی مستقیم یا غیرمستقیم از آثار دیگران، به آنها استناد نمایند.
· هنگامی که عین سخنان یا نوشته‌های یک پژوهشگر مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید از استانداردهای نشان‌دهنده ی نقل قول ِمستقیم استفاده شود.
· استفاده از اَشکال، جداول و پرسشنامه ی تدوین شده توسط دیگران، در مقاله یا گزارش پژوهشی خود، مستلزم ارجاع به متن اصلی و اجازه ی کتبی از مالک معنوی آن است.
7- بازگفت و بازنویسی؛ پژوهشگران موظف‌اند زمانی که اطلاعاتی را از منبعی همراه با حفظِ معنی اصلی متن و منظور نویسنده، با استفاده از واژه‌های خود، نقل می‌کنند، به منبع اصلی آن، ارجاع دهند.
8-استناد به منابع معتبر؛ مجله‌ی مورد استفاده، سایتِ حامی مقاله و نویسنده ی مقاله، باید موثق و معتبر باشند و نباید از منابع مشکوک یا فاقد اعتبار علمی استفاده یا به آنها استناد کرد.
· ارجاع و استناد مطابق با استانداردهای بین المللی؛ نویسنده در ارجاع‌دهی باید از یکی از استانداردهای کتاب‌شناختی استفاده نماید.
· در صورت استفاده از منابع و آثار الکترونیکی نیز باید کلیه ی موازین اخلاقی مرتبط با منابع و آثار چاپی رعایت گردد.
9-شرایط نویسنده‌ی پژوهش؛ شخصی نویسنده (یا یکی از نویسندگان) پژوهش (طرح پژوهشی، مقاله، کتاب و ...) خواهد بود که دست کم مشمول یکی از موارد زیر باشد:
· سهم قابل توجهی در:
o الف) ارائه ی ایده ی پژوهشی یا طراحی مطالعه
o ب) جمع‌آوری داده‌ها
o ج) تحلیل و تفسیر
o داشته باشد.
· در نوشتن پیش‌نویس مقاله و اصل آن، یا مرور نقّادانه ی آن، که منجر به اصلاح محتوای علمی مقاله می‌گردد، نقش داشته باشد.
· مقاله‌ی نهایی را مطالعه و تأیید کرده باشد.
· فردی که بیشترین سهم را در انجام پژوهش داشته است، نویسنده‌ی اول خواهد بود.
· نام تمامی اشخاصی که معیارهای نویسندگی مقاله را دارند باید به عنوان نویسنده، در بخش نویسندگان مقاله آورده شود، حتی اگر همکاری آنها با آن مرکز یا تیم پژوهشی، به هر علتی، قطع شده باشد.
· از تعیین مؤلف افتخاری (فرد یاافرادی که هیچگونه نقشی در جنبه‌های علمی ِپژوهش نداشته اند) و حذف مؤلف حقیقی (فرد یا افرادی که نقش به سزایی در جنبه‌های علمیِ پژوهش داشته‌اند)، باید خودداری شود.
10-مسئولیت نویسندگان مقاله درباره ی محتوای مقاله؛ تمامی نویسندگان باید مسئولیت محتوای مقاله درباره ی نکاتِ را زیر بپذیرند:
1. صحت مطالب مندرج در مقاله
2. پایبندی به راهنماهای اخلاقی عمومی و اختصاصی کشور، در حفاظت از آزمودنی‌ها
· توافق در مورد ترتیب اسامی باید بر اساس سهم هریک از نویسندگان در نگارش مقاله و مشارکت خلاقانه ی آنها باشد، نه بر اساس جایگاه یا سوابق افراد.
11-وظایف نویسنده ی مسئول؛ نویسنده ی مسئول، کسی است که مسئولیت گروه پژوهشی و صحت کل پژوهش را می‌پذیرد؛ و همچنین، از سوی سایر نویسندگان، مسئولیت مکاتبات و پاسخگویی به ابهامات و ایرادات مطرح شده در مورد مقاله، و انتقال نظرات و مکاتبات مهم به سایر نویسندگان و تنظیم روابط بین آنها را بر عهده می‌گیرد.
12-سپاسگزاری؛ نام کلیه ی افرادی که در اجرای پژوهش، مساعدتی مبذول داشته‌اند اما، معیارهای درج نام در بخش نویسندگان مقاله را ندارند، در بخش سپاسگزاری، با ذکر نوع مشارکت، آورده می‌شود.
· کسی که به چند سوال تخصصی پژوهشگر پاسخ داده است، نباید انتظار داشته باشد جزء نویسندگان باشد، بلکه باید از او سپاسگزاری شود.
· اگر در هنگام مشورت با فردی، مسیر پژوهش تغییر کند و نتیجه‌های مهمی از پیشنهادهای وی به دست آید، ذکر نام او به عنوان نویسنده ی مقاله یا گزارش بلامانع است.
13- انتساب غیرواقعی (جعلی) به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشیای که نقشی در اصل پژوهش مربوطه یا در فعالیت حرفه‌ای فرد نویسنده ندارد، غیرمجاز است.
14- در مقالات مستخرَج از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری، به ترتیب، اسم دانشجو، استاد(ان) راهنما و استاد(ان) مشاور آورده می‌شود.
15- استاد راهنما یا سرپرست پژوهش در هر شرایطی باید پاسخگوی درستی و نادرستی مندرجات پژوهش باشد. خواه مستقیماً در پژوهش مشارکت داشته باشد و خواه به دلایلی قادر به نظارت دقیق بر پژوهش و انتشار نتایج آن نبوده باشد.
· اگر پژوهشگر بدون هیچ تلاشی برای اطلاع‌رسانی به استاد راهنما یا سرپرست گروه پژوهشی، مطلبی را به نام او منتشر کند، تمام مسئولیت بر دوش پژوهشگر است و پس از آن، استاد راهنما یا سرپرست گروه پژوهشی، باید ضمن اقدام قانونی، در اسرع وقت اطلاع‌رسانی نماید.
16-ارسال موازی؛ ارسال همزمان یک مقاله، جهت بررسی و چاپ در دو یا چند مجله ی چاپی یا الکترونیکی مجاز نمی‌باشد.
17- ارسال مجدد؛ ارسال مجدد یک مقاله ی چاپ شده در نشریه ی چاپی یا الکترونیکی به یک مجله‌ی دیگر جهت بررسی و چاپ مجاز نمی‌باشد.
· چنانچه نویسنده(گان) مقاله‌ای که در یک نشریه در دست بررسی برای انتشار است، تصمیم بگیرند، به هر دلیلی، آن مقاله را برای نشریه‌ی دیگری ارسال نمایند، باید ابتدا انصراف خود را از انتشار مقاله، به صورت کتبی به نشریه‌ی اول اعلام نمایند. این کار، حداکثر تا پیش از اعلام پذیرش مقاله برای انتشار در نشریه‌ی اول امکان‌پذیر است.
· چنانچه نتایج یک پژوهش به صورت خلاصه در مجموعه مقالات یک کنفرانس علمی به چاپ رسیده باشد، ارسال آن، جهت بررسی و چاپ به صورت کامل در یک مجله، بلامانع است.
18- انتشار همپوشان؛ پژوهشگران مجاز نیستند، داده‌های مقاله‌ی پیشین خود را با اندکی تغییر در متن، در مقاله‌ای با عنوان جدید به چاپ رسانند.
· تکرار قسمت‌هایی از بخش مواد و روش‌ها در مقالات بعدی ِ همان نویسنده(گان)، در صورت ضرورت، بلامانع است، اما در هر حال ذکر مرجع لازم می‌باشد.
19- انتشار تکه‌ای؛ در صورتی که نتایج پژوهش در یک مقاله به صورت یکپارچه قابل انتشار باشد پژوهشگران مجاز نیستند آن نتایج را در چند بخش جداگانه و در چند مقاله مستقل به چاپ برسانند.
20-رعایت مسائل اخلاقی و وضوح ِ نحوه ی رعایت این مسائل؛ پژوهشگران موظف‌اند در تمام پیشنهاده‌های پژوهشی، همواره، مسائل اخلاقی و نحوه‌ی رعایت موازین مربوط به آن را ذکر نمایند.