تبیینی روش‌شناختی از فرآیند تحلیل مفهومی در فلسفه تربیت با رویکرد اسلامی بر اساس نظریه ادراكات اعتباری علامه طباطبایی (ره)
محورهای موضوعی : تاریخ و ماهیت رشته فلسفهٔ تعلیم‌وتربیت، مکاتب و رویکردهای فلسفهٔ تعلیم‌وتربیت قدیم و جدید ،تاریخ اندیشه و عمل تربیتی (سیاست‌ها، برنامه‌ها، اقدامات و...) مفاهیم، گزاره‌ها و نظریه‌های تربیتی آراء مربیان و فیلسوفان تربیتی روش‌شناسی پژوهش‌های تربیتی انواع تربیت مسائل تعلیم‌وتربیت ایران و جهان برنامه درسی و آموزش در رشته‌های گوناگونسارا حنيفه زاده 1 * , دکتر علیرضا صادق زاده قمصری 2 , احد فرامرز قراملكي 3 , دکتر محسن ایمانی نائینی 4
1 - دانشگاه تربيت مدرس
2 - دانشگاه تربیت مدرس
3 - دانشگاه تهران
4 - دانشگاه تربیت مدرس
کلید واژه: مفاهیم تربیتی, فرآیند تحلیل مفهومی: روش‌شناسی, فلسفه تربیت, رویكرد اسلامی, علامه طباطبایی, نظریه ادراکات اعتباری ,
چکیده مقاله :
هدف از این مقاله ارائه تبیینی روش‌شناختی از فرایند تحلیل مفاهیم تربیتی در فلسفه تربیت با رویکرد اسلامی بر مبنای نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی است. تحقیق با روش استنتاجی (تحلیل پیش‌رونده) انجام‌شده است و پس از اشاره به مدعای اصلی نظریه مزبور، به استنتاج دلالت‌های آن، در ارتباط با روش‌شناسی این نوع تحلیل مفهومی می‌پردازد. اهم یافته‌ها: 1- بر اساس نظریه ادراکات اعتباری و تبیین خاص آن از رابطه بین واقعیت‌ها و ارزش‌ها، مفاهیم تربیتی، از نوع اعتباریات مابعدالاجتماع تلقی می‌شوند که فرایند پردازش آن‌ها، در همۀ جوامع بشری به شیوه استدلالی جدل، باملاحظه مجموعه‌ای از واقعیات و حقائق مربوط به نیازها و اغراض و مصالح ناظر به زندگی مطلوب انسان و نیز با توجه به استعدادها و شرایط واقعی تأثیرگذار بر آدمی، در جهت تنظیم و هدایت روابط انسانی دارای اثر نسبتاً پایدار در ابعاد شخصیت دیگران، جعل و ابداع عقلایی می‌شود؛ 2- مفاهیم تربیتی دارای این ویژگی‌ها هستند: اعتباری و هنجاری بودن و درنتیجه عدم امکان اتصاف به صدق و کذب؛ رابطه تولیدی و ضروری نداشتن با قضایای بدیهی و نظری؛ امکان تحول و تغییر و امکان ارتباط روان‌شناختی جعل این نوع مفاهیم با نظر به مجموعه واقعیات و نیازهای وجود انسان؛ 3- اهم ملاک‌های اعتباربخشی این‌گونه مفاهیم عبارت‌اند از: الف- موجه بودن ارزش‌ها و گزاره‌های پشتیبان؛ ب- سازگاری آن‌ها با سایر ارزش‌های مقبول اجتماعی؛ ج- کارآمد بودن این مفاهیم. در نهایت با تأکید بر تمایز میان عناصر ثابت و متغیر در نیازهای بشری و تفکیک نسبیت مفهومی از نسبیت مصداقی، جایگاه ثبات و نسبیت در فرآیند تحلیل مفاهیم تربیتی، مشخص شد.
The purpose of this paper is to present a methodological exploration of the process of analyzing educational concepts in philosophy of education with an Islamic approach based on the theory of conventional perceptions of M.H. Tabatabaie. The findings show firstly that educational concepts have these characteristics: 1. Conventional and normative, and therefore the impossibility of connecting them to facts and the truth 2. Not having a productive relationship with the obvious and theoretical theorems. 3. The possibility of change. 4- The possibility of the psychological connection of these types of concepts with the set of facts and needs of human existence. Therefore, it is necessary for educators to integrate these realities and existential needs in the process of analyzing educational concepts. Secondly, the most important criteria for accreditation of such concepts are: 1- Validity of values and supporting propositions, 2- Efficiency (in meeting the needs of human beings), and 3- Compatibility with other social values.
اعرافی، علیرضا و موسوی، سید نقی (1391). تعریف تربیت و تطبیق آن بر حرکت فلسفی. تربیت اسلامی، 14(۷)، 7-28.
بارو، رابین؛ وودز، رونالد (1376). درآمدی بر فلسفه آموزش‌وپرورش (فاطمه زیباکلام، مترجم). تهران: دانشگاه تهران.
باقری نوع¬پرست، خسرو (۱۳۸۹ب). درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران (جلد: 1 چاپ دوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
باقری نوع¬پرست، خسرو و دیگران (1389الف). رویکردها و روش¬های پژوهش ¬در فلسفه ¬تعلیم و تربیت، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
برزینکا، ولفگانگ (1376). علم تعلیم و تربیت (محمد عطاران، مترجم). در خسرو باقری و محمد عطاران (مؤلف و مترجم)، فلسفه تعلیم و تربیت معاصر (صص 13-177). تهران: موسسه انتشاراتی سوره.
بناری، علی همت (1385). در تکاپوی ارائه مفهومی نو از تربیت اسلامی با تأکید بر آیات و روایات. فصلنامه تربیت اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،¬ ۳(۲)، ۷-۴۰.
حسنی، محمد (1393). تربیت اخلاقی بر بنیاد نظریه ¬ارزش‌شناسی علامه طباطبایی. دلیجان: بهریار.
سروش، عبدالکریم (1376). درس‌هایی در فلسفه علم¬الاجتماع (روش تفسیر در علوم اجتماعی). تهران: نشر نی.
شجاعی، جوشقانی، مالک (1396). از حکمت عملی تا ادراکات اعتباری علامه طباطبایی ¬(ره) و بنیادگذاری فلسفی علوم انسانی- اسلامی، میان¬رشته‌ای، 3(1)، 153-178.
صادق زاده قمصری و دیگران (۱۳۹۰). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. متن مورد تأیید شورای عالی آموزش و پرورش و شورای عالی انقلاب فرهنگی (به‌عنوان مبنای نظری سند تحول بنیادین).
صادق زاده قمصری، علیرضا (1382). بررسی ارتباط معرفت شناختی دانش آموزش و پرورش با تعالیم وحیانی اسلام. (رساله دکتری)، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
طالب زاده، حمید (1389). نگاهی ¬دیگر به ادراکات اعتباری، امکانی ¬برای¬ علوم ¬انسانی. جاویدان خرد، ۱۷(۷)، ۲۹-۶۴.
طباطبایی، سید محمدحسین (1387). اصول فلسفه و روش رئالیسم (به‌کوشش سید هادی خسروشاهی). قم: موسسه ¬بوستان.
طباطبایی، محمدحسین (1346). المیزان (عبدالکریم نیری¬بروجردی، مترجم؛ جلد: 5). قم: دارالعلم.
طباطبایی، محمدحسین (1362الف). اصول فلسفه و روش رئالیسم (چاپ: ۳). تهران: صدرا.
طباطبایی، محمدحسین (1362ب). رسایل سبعه (چاپ: 1). قم: بنیاد علمی و فكری علامه طباطبایی با همكاری نشر كتاب.
طباطبایی، محمدحسین (1375). المیزان (سید محمدباقر موسوی، مترجم؛ جلد: 2). قم: دارالعلم.
العطاس، سید محمدنقیب (1378). مفهوم آموزش و پرورش در اسلام (محمدحسین ساکت، مترجم). در سید محمدنقیب العطاس، درآمدی بر جهان شناسی اسلامی. تهران: انتشارات موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و موسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی کوالالامپور.
فرامرز قراملکی، احد (1390). روش¬شناسی مطالعات دینی (چاپ: 6). مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
كومبز، جرالد؛ دنیلز، رولی (1387). پژوهش فلسفی، تحلیل مفهومی (خسرو باقری، مترجم). در مهرمحمدی و همكاران (مترجم)، روش‌شناسی مطالعات برنامه درسی (صص. 66-43). تهران: سازمان چاپ¬ و انتشارات وزارت¬ فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (بی‌تا). پاورقی ¬اصول فلسفه¬ رئالیسم (جلد: 3). تهران: شرکت سهامی عام.
ملایی، رضا (1395). روش‌شناسی ادراکات اعتباری. حکمت اسراء، ۱(۸)، ۹۷-۱۲۳.
مهرمحمدی، محمود (1386). کندوکاو در ترجیحات روش¬شناختی پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت در ایران. فصلنامه نوآوری¬های آموزشی، ۲۱(۶)، ۷۷-۱۰۸.
وجدانی، فاطمه (1393). جایگاه¬ و حدود تعاریف تحلیلی¬ و هنجاری تربیت¬ و تأملی در برخی از تعاریف موجود. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، ۲۲(۲۲)، ۱۱۵-۱۴۴.
هاسپرس، جان (1386). درآمدی بر فلسفه تحلیلی (سهراب علوی نیا، مترجم). تهران: نگاه.
هاشمی، حمیدرضا (۱۳۸۷). نظریه¬ ادراکات اعتباری¬ و نتایج علمی ¬و عملی آن. پژوهش¬های ¬فلسفی، ۲۰۵، 126-156.
هوشنگی، حسین (۱۳۹۰). نظریه ادراکات اعتباری ¬و فلسفه¬های ¬مضاف. حکمت معاصر، ۲(۲)، ۹۷-۱۰۶.
هوشنگی، حسین و پاكتچی، احمد (1395). بازخوانی اعتباریات علامه طباطبائی در پرتو نظریه اومولت. حکمت و فلسفه، ۴۵(۱۲)، ۴۷-۶۴.
Al-Attas, S. M. N. (1980). The Concept of Education in Islam: A Framework for an Islamic Philosophy of Education. Kuala Lumpur: Muslim Youth Movement of Malaysia.
Alavi, A.; Alhashemi, M. (2016). A Theory of Islamic Education for Primary and Secondary Levels: Implications for Curriculum Development. (Dotoral Dissertation (Philosophy of Education)). British University, Dubai.
Bagheri, K.; Khosravi, Z. (2012). The Islamic Concept of Education Reconsidered. The American Journal of Islamic Social Sciences, 23(4).
Brezinka, W. (1994). Basic concepts of educational science: Analysis, critique, proposals (J.S. Trans.). Laham: University Press of America.
Frankna, W. K.; Raybeck, N.; Burbules, N. (2002). Philosophy of Education. in Guthrie (James W., Encyclopedia of Education, 2nd edition). New York, NY: Macmillan Reference.
Hirst, P.H.; Peters, R.S. (1998). Philosophy of Education, Major Themes in the Analitic Tradition. Philosophy and Education (Volume I), London & New York: Routledge.
Peters, R.S. (2010). The Concept of Education (First published March 1967, by Routledge & Kegan Paul Ltd Broadway House, 68–74 Carter Lane, London EC4V 5EL, edition published in the Taylor & Francis e-Library, 2010).
Rorty, R. (1999). Consequences of Pragmatism. Essay: An Essay on Wittgenstein. U.S.A: Minnesota University Press.
Scott, D.; Morrison, M. (2006). Key Ideas in Educattional Reaserch. London: Continuum.
Swanson, R. A.; Chermack T. J. (2013). Theory Building in Applied Discipline. San Francisco California: Berrett- Koehler Publisher, Inc.