شکل‌بندی‌های چندگانۀ برنامه‌درسی تربیت دینی در منازعه با نیروهای اجتماعی در مدارس اسلامی دورۀ پهلوی دوم
محورهای موضوعی :ایران دخت فیاض 1 * , زهرا مینائی 2 , نرگس سادات سجادیه 3 , محمدرضا جوادی یگانه 4
1 - دانشگاه علامه طباطبایی
2 - .دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه علامه طباطبایی(ره)
3 - دانشگاه تهران
4 - دانشگاه تهران
کلید واژه: مدرسه جامعه تعلیمات اسلامی, مدرسه علوی, مدرسه کمال, مدرسه رفاه, فوکو, تحلیل گفتمان تاریخی, دورۀ پهلوی دوم.,
چکیده مقاله :
این مقاله در پی به تصویر کشیدن چگونگی شکل‌بندی برنامه‌درسی تربیت‌دینی در مواجهه با نیروهای اجتماعی در مدارس اسلامی دورۀ پهلوی دوم با روش تحلیل گفتمان تاریخی است. این مواجهات در قالب چهار شکل‌بندی از دانش به نامهای «همهفهم کردن دانش دینی» در مدارس جامعه تعلیمات اسلامی، «اثبات عقلانی دانش دینی» در مدرسۀ علوی، «تطبیق علمی دانش دینی» در مدرسۀ کمال و «نظاممند کردن دانش دینی» در مدرسه رفاه صورت گرفته است. در شکل‌بندی اول مصاف با مبانی گفتمانهای رقیب دین با تأکید بر قرآن، مقابله با دین عامیانه و خرافات به‌وسیله دین فقهی، مواجهه با قوانین مدنی برای رفع فساد و رسیدن به ترقی مطرح می‌شود. شکل‌بندی دوم رویارویی فلسفی با مبانی مارکسیسم و بهائیت، دین عاقلانه برای مصونیت از اشکال زندگی مفسدانه، اخلاق‌اسلامی به‌مثابه برنامۀ عمومی زندگی در مصاف با قوانین اجتماعی بشری صورت‌بندی می‌شود. شکل‌بندی سوم تطبیق علم و دین در مقابله با خرافات دینی و مادیون، احکام انتخابی در مقابل دین فقهی، تقابل با دولت مدرن از طریق دین مبارزاتی است و شکل‌بندی آخر دین‌شناسی و کلام جدید برای طرد هرگونه جهانبینی رقیب، طرح نظام‌های‌اجتماعی کارآمد در مواجهه با دولت مدرن، خودسازی برای محیط‌سازی در مقابل اشکال زندگی فردی صورت می‌گیرد. براساس یافتههای این مقاله با توجه به نتایج هر شکل‌بندی می‌توان چهار الهامبخشی به شرح زیر داشت: چرخش از زبان درون‌دینی به زبان عمومی و برون‌دینی، چرخش از زبان اثباتی در فلسفه مسلمین به زبان ظنی در فلسفۀ‌عمومی، چرخش از رابطۀ ضروری میان علم و دین به رابطۀ امکانی، چرخش از رابطه عموم‌وخصوص‌مطلق دین و اخلاق به رابطه عموم‌وخصوص‌من‌وجه.
This article illustrates how the curricula of religious education were formed vis-a-vis social forces in the Islamic schools during the second Pahlavi reign. Utilizing historical discourse analysis and examining four schools as case studies, we argue that these encounters led to four kinds of knowledge formation: "the generalization of religious knowledge" in the schools of the Islamic Education Society, "rational verification of religious knowledge" in Alavi School, "scholarly comparison of religious knowledge" in Kamal School, and "the systematization of religious knowledge" in the Refah school. The first formation faced the foundations of other rival religious discourses by emphasizing the Qur'an, the confrontation of jurisprudence against popular religion and superstitions, and confronting civil laws to eliminate corruption and achieve progress. The second formation was shaped along with a philosophical approach in encountering with the principles of Marxism and of Baha'iism, and providing a wise religion for immunity from corruptive lifestyles and using Islamic ethics against human social laws. The third formation was shaped by looking for compromise between science and religion versus religious superstitions and the materialists, a chosen jurisprudence versus the formal jurisprudence, and the confrontation with the modern state through a militant religion. The final formation was formed by using theology against other competing discourses, designing efficient social systems versus the modern government, and self-making for providing a good environment as opposed to isolated individual life forms. According to the results of each formation, there can be four inspirations as follows: turning from the internal religious language to the general and extra-religious language, turning from the affirmative language in Muslim philosophy to the speculative language in general philosophy, turning from the necessary relationship between science and religion to a possible relationship, and turning from the absolute inclusion of morality in religion to mutual partial relationship between them.
اسلامی، عباسعلی (1394). طلایه دار فرهنگ اسلامی در عصر اختناق (چاپ پنجم). تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر.
بازرگان، مهدی (1328). ما معلمیم یا مربی؟، نشریه دانشکده فنی، شماره 1.
بازرگان، مهدی (الف 1338). بعضی نظریات پیشنهادی در زمینه تعلیمات دینی. مجموعه حکمت، شماره 45، صص 11 - 16.
بازرگان، مهدی (الف 1379). مباحث علمی، اسلامی؛ مجموعه آثار (جلد 7؛ چاپ اول). تهران: بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان.
بازرگان، مهدی (ب 1338). بعضی نظریات پیشنهادی در زمینه تعلیمات دینی. مجموعه حکمت، (46) ، 8 - 12.
بازرگان، مهدی (ب 1379). مطهرات در اسلام. مباحث علمی، اسلامی؛ مجموعه آثار (جلد 7، چاپ اول). تهران: بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان.
باقری، خسرو (1379). تربیت‌دینی در برابر چالش قرن بیست‌و‌یکم، مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت اسلامی، شماره 3، صص 13 – 36.
باقری، خسرو (1382). هویت علم دینی؛ نگاهی معرفت‌شناختی به نسبت دین با علوم انسانی. تهران: طبع و نشر ویراستار.
باهنر، محمدجواد؛ گل‌زاده‌غفوری، علی (1356). تعلیمات‌دینی؛ سال اول دبیرستان، وزارت آموزش‌وپرورش.
باهنر، محمدجواد؛ گل‌زاده‌غفوری، علی (1355). تعلیمات‌دینی؛ سال سوم دبیرستان، سازمان کتاب‌های درسی ایران، وزارت آموزش‌وپرورش.
باهنر، محمدجواد؛ گل‌زاده‌غفوری، علی (ب1356). تعلیمات‌دینی؛ سال دوم دبیرستان، وزارت آموزش‌وپرورش.
بت‌شکن، رضوان؛ سعادتمند، زهره (1399). آسیب‌شناسی برنامه‌درسی دینی (در ابعاد اهداف، محتوا، روش‌ها و ارزیابی)؛ قسمت رسمی (شورای عالی فرهنگ): برنامه تعلیمات‌دینی و اخلاقی برای دبیرستان‌ها و دانش‌سراهای مقدماتی متفرقه، تهران: دانش‌پژوهان شریف.
برقعی، سیدرضا؛ باهنر، محمدجواد (1351). تربیت و تعلیم‌دینی؛ برای سال اول دانش‌سرای راهنمایی (دورۀ اختصاصی)، رشته ادبیات و علوم انسانی، تهران: وزارت آموزش و پرورش، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
بطحایی، سیدمحمد (1397). بطحایی: مهم‌ترین مشکل آموزش‌وپرورش در همه حوزه‌ها بی‌تفاوتی جامعه نسبت به آموزش‌وپرورش فاصله گرفتن از آن است؛ دسترسی در سال 1397 از وب‌سایت: www.mokhbernews.ir
تورانی، اعلی؛ سلطان‌احمدی، منير (1392). اصل عدم‌قطعيت در تصوير فلسفی و الهياتی، پژوهش‌های معرفت‌شناختی (آفاق حكمت)، شماره 5، صص 31-50.
جعفریان، رسول (1396). جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران؛ از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب‌اسلامی سال‌های 1320-1357 (چاپ دوم). تهران: نشر علم.
جوادی‌آملی، عبدالله؛ مصطفی‌پور، محمدرضا (1386). انتظار بشر از دین، تهران: نشر اسراء.
حسنی، محمد (1395). بررسی رویکرد تربیت‌اخلاقی در تربیت رسمی و عمومی دوره ابتدایی، تربیت‌اسلامی، شماره 22، صص 25-51.
حسينی، سيدعلی‌اكبر(1377). بحثی مقدماتی درباره مقايسه اصول نظری راهنمايی و مشاوره در اسلام با اصول مشاوره انسان‌گرا. فصلنامه تعلیم‌وتربیت، شماره 53 و 54، صص 11-28.
حکمی‌زاده، علی‌اکبر (1322). اسرار هزارساله، نسخه الکترونیک.
رضوی، عبدالحمید؛ رسولی، رضا؛ شربیانی، عليرضا بنی‌علی (1394). تحليل محتوای كتابهای درسی دين‌وزندگی دوره متوسطه بر مبناي اصول و روش‌های تربيتی؛ مستخرج از المحجۀ البيضاء فی التهذيب الاحياء (با تأکید بر بخش عادات و منجیات)، نشریه مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت‌اسلامی، دوره 1، شماره 1، صص 61-89
سایت فرارو (1387). آدم شویم، دسترسی در 1400؛
https://fararu.com/fa/news/14670/%D8%A2%D8%AF%D9%85-%D8%B4%D9%88%DB %8C%D9%85-1
سحابی، یدالله (1351). خلقت انسان (چاپ سوم). تهران: شرکت سهامی انتشار.
سحابی، یدالله (1377). موانع و مشکلات تعلیم‌وتربیت در ایران (گردآورنده: محمد ترکمان). یادنامۀ دکتر یدالله سحابی، تهران: بنیاد فرهنگی مهندسی مهدی بازرگان.
شعبانی، زهرا (1384). بررسی تطبیقی برنامه‌های‌درسی دینی و اخلاقی دوره‌ابتدایی در ایران و چند کشور جهان، فصلنامه تعلیم‌وتربیت، دوره 21، شماره 3 (مسلسل 83). صص 119-166.
شورای‌عالی‌فرهنگ (1324). آموزش‌وپرورش (تعلیم‌وتربیت) قسمت رسمی (شورای‌عالی‌فرهنگ): برنامه تعلیمات‌دینی و اخلاقی برای دبیرستان‌ها و دانش‌سراهای مقدماتی متفرقه، سال 15، شماره 8 و 9 و 10، صص 64-67.
صفائی‌حائری، علی (1391). انسان در دو فصل، قم: انتشارات لیله‌القدر.
ضیایی‌مؤید، محمد (1389). بررسی تطبیقی فلسفه‌تربیتی و تجربیات مدارس‌اسلامی با نهضت مدارس یسوعی: مطالعه موردی دبیرستان علوی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم تربیتی، استاد راهنما: دکتر شهین ایروانی. تهران: دانشگاه تهران.
طالقانی، محمود (1358). پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، علامه (1356). آموزش دین یا تعالیم‌اسلام (جمعآوری و تلفیق سید مهدی آیت‌اللهی). فایل پی‌دی‌اف، دسترسی در سایت تاریخ ما.
عبدلی‌سلطان‌احمدی، جواد؛ وردی‌زاده، خلیل‌الله؛ خیری، ابراهیم؛ سرخوش؛ مهدی (1391). بررسی میزان پاسخ‌گویی کتاب دین‌وزندگی سال دوم متوسطه به نیازهای معنوی و روانی دانش‌آموزان از دیدگاه دبیران دینی و قرآن. نشریه مديريت و برنامه‌ريزی در نظام‌های آموزشی، دوره 5، شماره 8، صص 61-77.
فوکو، میشل (1382). نیچه، فروید، مارکس (ترجمه: افشین جهاندیده). تهران: شرکت نشر کتاب.
کسروی، احمد (1323). مجله اینترنتی آوای بوف، دسترسی در فضای مجازی.
کلهر، مهدی (1369). بخش فرهنگی - هنری تاریخچه مدارس جامعه تعلیمات‌اسلامی، مجله یاد، شماره 18، صص 127-162.
مروارید، حسنعلی (1386)، تنبیهات حول المبدأ و المعاد (چاپ 2). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
منتظری، حسینعلی (1387). اسلام دین فطرت (چاپ سوم). تهران: سایه.
نوربخش، سیدکمال‌الدین (1324). فقه شرعیات، برای سال‌های اول و دوم و سوم دبیرستان‌ها، مصوب پانصد و دومین جلسه شورای‌عالی‌فرهنگ (جلد اول). شرکت نسبی علی‌اکبر علمی و شرکاء، تهران: چاپخانه علمی.
نوربخش، سیدکمال‌الدین (1340). فقه و شرعیات برای سال پنجم دبیرستان‌ها و دانش‌سراهای مقدماتی و کشاورزی، مطابق آخرین برنامۀ وزارت فرهنگ (چاپ ششم). تهران: شرکت سهامی انتشارات کتب‌درسی، چاپ کیهان.
Marshal, James D. (1995). Wittgenstein and Foucault: Resolving Philosophical Puzzles, Philosophy and Education: Accepting Wittgenstein’s Challenge. Reprinted from Studies in Philosophy and Education, 14 (2-3) ,University of Auckland, New Zealand: Springer.